سرمایه های زندگی از منظر قران (مال و فرزندان)
علاقه و دلبستگی به مال و فرزند
علل علاقه مندی به مال و فرزند از جمله: فطری بودن و جنبه خاکی بودن انسان است. فایده علاقه به مال و فرزند :1. آدمی برای حفظ نگهداری آنها می کوشدتا بقای نوعی او با خطر مواجه نشود. 2. انگیزه مهم برای حرکت، تلاش و فعالیت اقتصادی و به طور کلی رفع نیازهای بشر است.
محبوبیت و مال فرزند تا آنجایی درست است که از محبوبیت خدا و رسول او پیشی نگیرد و انسان را به حرام نکشاند و لازمه آن این نیست که انسان ترک دنیا کند؛ بلکه علاقه به مال و فرزند بایستی سبب آن نشود که اصول دینی را زیر پا بگذاریم. [1]
مال و فرزند ابزار فتنه
قرآن کریم در چند آیه مال و فرزند را با واژه ی فتنه توصیف می کند:« وَ اعْلَمُوا أَنَّما أَمْوالُکُمْ وَ أَوْلادُکُمْ فِتْنَةٌ وَ أَنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظیم [2]؛ بدانید اموال و اولاد شما فتنه و پاداش عظیم نزد خداوند است.» فتنه به معنی بلا و سختی و امتحان است. واژه ی فتنه مثل واژه «بلاء» است و هر دو کلمه هم در سختی و هم در آسایشی که انسان از آنها ناگزیر است به کار می روند ولی معنی فتنه و بلا در شدت و سختی آشکار تر و به کاربردنش بیشتر است درباره ی هر دو واژه و معنی آنها خداوند فرمود: «وَ نَبْلُوکُمْ بِالشَّرِّ وَ الْخَیْرِ فِتْنَة... [3]؛ ما شما را با بدی ها و نیکی ها امتحان میکنیم» [4]
یکی از ویژگی های بحث امتحان عمومیت این سنت الهی است. از آغاز خلقت تا قیامت همه حتی انبیاء نظیر حضرت ابراهیم (ع) از این امر مستثنی نبوده. یکی از جنبه های عمومیت امتحان، عمومیت زمانی این مسئله است که انسان همواره در امتحان است یعنی انسان در تمام احوال، توانگری و تهیدستی مورد آزمون قرار می گیرد.
خداوند حکیم هیچ کاری را بیهوده انجام نمی دهد، سنت آزمونش از جمله آزمون به وسیله مال و فرزند حکمتی دارد از جمله می توان به چند مورد اشاره کرد: 1. شکوفایی استعدادها و پرورش صفات عالی انسان در کوره حوادث و مشکلات نیرومند می گردد و قادر به شکستن موانع راه زندگی و سعادت خود می گردد گروهی که خواهان سعادتند در جمع مال و فرزند حرص نمی ورزند و قناعت پیشه می کنند. و یا در زمان فراخی نعمت مال و فرزند مغرور نمی شوند و تواضع می کنند.
2. ظهور هویت و شخصیت حقیقی افراد: عده ای ایمانشان سست و ضعیف است که در شرایط بحرانی و حساس دچار تزلزل می شوند و بر خودشان و دیگران روشن می شود که مساله آن گونه که گمان می کردند نیست 3. تنبیه و اگاهی: رفاه دائمی مایه غرور و سبب غفلت از ارزشهای اخلاقی است. در حالی که حوادث ناخوشایند موجب کاهش غرور و بیداری از غفلت است. 4. پاکسازی گناهان: حضرت علی (ع) فرمود: « الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی جَعَلَ تَمْحِیصَ ذُنُوبِ شِیعَتِنَا فِی الدُّنْیَا بِمِحْنَتِهِمْ لِتَسْلَمَ بِهَا طَاعَاتُهُمْ وَ یَسْتَحِقُّوا عَلَیْهَا ثَوَابَهَا [5] ؛ سپاس خدایی را که پاک کردن گناهان شیعیان ما را در دنیا به وسیله رنج و محنت آنها قرار داد تا بدین وسیله طاعتشان سالم بماند و بر طاعت استحقاق ثواب یابند»
5. ترفیع درجه: گرفتاری و بلا انبیاء و ائمه و اولیاء (ع) از این طریق قابل توجیه است. امتحانات حضرت ابراهیم (ع) با مال و فرزند از همین مقوله است. 6. خداگرایی: بلاها و گرفتاری هائی مانند از دست دادن فرزند و مال باعث می شود تمام توجهش به سوی مبدئی سوق داده شود که مشکلات او را حل کند. قرآن کریم درباره ی توجه فطری انسان ها به خدا می فرماید:« وَ إِذا مَسَّ النَّاسَ ضُرٌّ دَعَوْا رَبَّهُمْ مُنیبینَ إِلَیْه ... [6] ؛ و هنگامی که مردم به سختی و گرفتاری و ضرر دچار می شوند و پروردگار خود را می خوانند به سوی خدا باز می گردند.»
دیدگاه قرآن نسبت به مال و فرزند
الف) دیدگاه مثبت قرآن
1. زینت بودن آنها : :« الْمالُ وَ الْبَنُونَ زینَةُ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ الْباقِیاتُ الصَّالِحاتُ خَیْرٌ عِنْدَ رَبِّکَ ثَواباً وَ خَیْرٌ أَمَلا؛ ثروت و فرزندان زینت زندگی انسانند اعمال شایسته ی ماندگار که نزد پروردگارت دارای پاداش خوبی است و آرزو وافتخار نیکوتری می باشد.» [7]
در این آیه اشاره می کند که مال و فرزند زینت زندگی دنیا اند. ارزش مثبت آنها به نیت انسان و انگیزه ی فراهم آوردن آنها بستگی دارد. از مال و فرزند در جهت خشنودی خدا و قرب به او و تکامل خود بهره می برد،این گونه زندگی و متعلقات آن ارزش مثبت اخلاقی دارد. [8]
2. مال و فرزند ، نعمت و پاداش الهی: « وَ أَمْدَدْناکُمْ بِأَمْوالٍ وَ بَنینَ وَ جَعَلْناکُمْ أَکْثَرَ نَفیراً ؛ شما را بوسیله اموال و ثروت سرشار و فرزندان و نفرات بسیار تقویت می نماییم ( آنچنان که ) نفرات شما بر نفرات (دشمنان ) فزونی یابد» [9]
در این آیه اموال و فرزندان به عنوان نعمت هائی خدادادی برای بشر معرفی شده اند که از یک سو نعمتی است که زمینه سپاس و شکر گذاری انسان را در برابر خدا فراهم می کند و از سوی دیگر ، استفاده از آنها اگر به انگیزه ی تقویت برای عبادت و انجام وظیفه باشد ، در این صورت ، دارای ارزش مثبت اخلاقی است. [10]
3.مال و ثروت مایه قوام زندگی: « وَ لا تُؤْتُوا السُّفَهاءَ أَمْوالَکُمُ الَّتی جَعَلَ اللَّهُ لَکُمْ قِیاماً..... ؛ و اموال خودتان و یتیمان را که خداوند وسیله برپایی و دوام زندگی شما قرار داده ، در اختیار افراد نادان قرار ندهید....» [11]
در این جمله قرآن تعبیر جالبی درباره اموال و ثروتها کرده و می گوید : این سرمایه های شما که قوام زندگی و اجتماع شما به آن است و بدون آن نمی توانید کمر راست کنید به دست سفیهان و نابخردان نسپارید و از این تعبیر به خوبی اهمیتی را که اسلام برای مسائل مالی و اقتصادی قائل است روشن می شود. [12]
4.فرزند مایه افتخار و چشم روشنی: آیه 74 سوره فرقان اشاره به چشم روشنی فرزند دارد :«رَبَّنا هَبْ لَنا مِنْ أَزْواجِنا وَ ذُرِّیَّاتِنا قُرَّةَ أَعْیُن و .... ؛ پروردگارا به ما همسران و فرزندانی که نور چشممان باشند عطا فرما»
5. فرزند همدمی در بهشت: « وَ الَّذینَ آمَنُوا وَ اتَّبَعَتْهُمْ ذُرِّیَّتُهُمْ بِإیمانٍ أَلْحَقْنا بِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ وَ ما أَلَتْناهُمْ مِنْ عَمَلِهِمْ مِنْ شَیْءٍ... ؛ کسانی که ایمان آوردند و فرزندانشان به پیروی از آنها ایمان اختیار کردند، ما فرزندانشان را در بهشت به آنها ملحق می کنیم ، بی آنکه از عمل آنها چیزی بکاهیم» [13]
ب) دیدگاه منفی
خداوند در آیه 14 سوره تغابن اشاره به دشمنی بعضی از فرزندان می کند «یا ایها الذَّین آمنوا اِنَّ مِن أزواجکم و أولدکُم عَدَّواً لکم» گاهی عشق و علاقه به فرزندان مانع می شود که پدران وظیفه اصلی خود را در برابر امام و رهبر و دین خود انجام دهند. معنای آیه این نیست که انسان مسئولیت های خود را نسبت به زن و فرزند خود فراموش کند ؛ولی باید به این توجه کند که یک مسئولیت مهم و آن مسئولیت الهی مهم تر است.آیه 16سوره تغابن اشاره به دشمنی مال می کند: «... وَ مَنْ یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُون» شح به معنی بخل توأم با طمع و حرص است. شح که بدترین صفت ها در مورد مال و ثروت است در این آیه مانند یک دشمن تلقی شده است.
عوامل دشمنی مال و فرزند:
1. غفلت از یاد خدا: غفلت هر گونه بی خبری است که راههای معرفتی را از جمله: چشم و گوش و دل، که خداوند برای انسان قرارداد تا در مسیر شناخت از آنها استفاده کند، مسدود و آنها را غیر قابل استفاده می کند. « یا أیها الذین امنوا لا تُلهِکُم أموالکُم و لا أَولدُکُم عَن ذَکرَ اللهِ» . مال و اولاد چون مظهر نعمت و قدرت برای انسان محسوب می شوند به همین دلیل در آیه 9 سوره منافقون وابستگی به اموال و اولاد و نگرش آرمانی و و هدفمند نسبت به دنیا را عامل اصلی غفلت انسان از یاد خدا معرفی می کند.
2. شرکت شیطان در مال و فرزند:« .... وَ شارِکْهُمْ فِی الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلاد» مصادیق شرکت در اموال: رباخواری، تبذیر و اسراف، زراندوزی و ثروت پرستی. پیامبر (ص) فرموده :« الأسواقُ ، وهُو مَیدانُ إبلیسَ ، یَغدُو بِرایَتِهِ ، ویَضَعُ کُرسِیَّهُ ، ویَبُثُّ ذُرِّیَّتَهُ ، فَبَینَ مُطَفِّفٍ فی قَفیزٍ ، أو طائشٍ فی میزانٍ ، أو سارِقٍ فی ذِراعٍ ، أو کاذِبٍ فی سِلعَتِهِ ؛ بازار ، میدان و جایگاه برافراشتن پرچم و محل فرمان روایی ابلیس بر دستیارانش برای تشویق به کم فروشی و دزدی و دروغ گویی است» [14].
مصادیق شرکت در اولاد: فرزندی که از راه زنا پدید آید، اولادشان را بگرویدن به ادیان باطلی چون یهودی و نصرانی و غیر این دو ترغیب کنند، اولاد را به کشتن و قتل و حرف ناشایست و خبیث تشویق کنند و به طور کلی هر تصرفی در اولاد که به ارتکاب او به عمل منکر و یا قبیح منجر شود.از مصادیق شرکت شیطان درفرزند است.
3. سودمند نبودن مال و فرزند در قیامت:« وَ لا تُخْزِنی یَوْمَ یُبْعَثُونَ، یَوْمَ لا یَنْفَعُ مالٌ وَ لا بَنُونَ ،إِلاَّ مَنْ أَتَى اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلیم؛ (حضرت ابراهیم ) و مرا در روزی که مردم مبعوث می شوند، شرمنده ورسوا مکن. روزی که مال وفرزند سودی نمی بخشد مگر کسی که با قلب سالم از شرک و کفر به پیشگاه خدا آید.» [15]
یعنی، نیروی مادی و یا انسانی نمی تواند برای انسان راه گشا باشدو مال و فرزند که در دنیا پشتوانه و سرمایه مهم زندگی محسوب می شوند در قیامت دیگر اثری ندارد. زیرا در آن روز ، حقایق نمودار می شود و ابزار و وسایل ظاهری کارآمد نخواهد بود. [16]
4. مال و فرزند مایه عذاب: خداوند در آیه 55 سوره توبه در باره ی منافقان می فرماید:
« فَلا تُعْجِبْکَ أَمْوالُهُمْ وَ لا أَوْلادُهُمْ إِنَّما یُریدُ اللَّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ بِها فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ تَزْهَقَ أَنْفُسُهُمْ وَ هُمْ کافِرُون؛ اموال و اولادشان تو را به شگفت نیارد ، فقط خدا می خواهد بوسیله آن در زندگی دنیا عذابشان کند و جانشان حال کفر در آید»
خداوند گناهکاران و طغیانگران را به سرعت گرفتار مجازات نمی کند بلکه درهای نعمت ها را به روی آنها می گشاید ، هر چه بیشتر در مسیر طغیان گام بردارند بر غرور و بی خبریشان می افزاید در این صورت مجازاتشان به هنگام رسیدن به آخرین مرحله ، دردناکتر است
